بررسی میادین و فضاهای باز شهری در دوره های مختلف تاریخی...

شهرهای نخستین ( تمدن بین النهرین ) :
آداب و روسوم گردهمایی در فضاهای باز به تاریخ شکل گیری نخستین شهر ها بر می گردد. فضاهای باز شهری به فرم های خاصی در شهر های اور، وارکا ، بابل در بین النهرین دیده می شود . شهر اور دارای 3 بخش اصلی بوده است : 1ــ شهر باستانی ، با دیواری در اطرافش ، تمنوس یا منطقه مذهبی و شهر بیرونی ، تمنوس بیشترین فضای بخش شمال غربی شهر را اشغال نموده بود به جز بندر، تمنوس بیشترین فضای بخش شمال غربی شهر را اشغال نموده بود به جز بندر، تمنوس تنها فضای باز شهری بود هر چند که این فضا مختص کاهنین و اعضای خانواده سلطنتی بود تمنوس یا منطقه ی مذهبی در حصاری حجیم مصور بود . عقیده بر این بوده که شکل کلی تمنوس در اوایل هزاره ی دوم ق.م بر اثر رشد طبیعی شهر بوجود آمده است .

در وارکا فضای باز به شکل نامنظم در مرکز شهر بدون حصاری جدا کننده شکل گرفته بودند .
اما در بابل فضاهای باز شکل منظم تری نسبت به وارکا داشتند و مانند تمنوس در اور در درون حصاری در مرکز شهر محصور بودند و دسترسی به آن از طریق دروازه هایی صورت می گرفت (شکل صفحه 22) . به این ترتیب با گذر از دوران حکومت های محلی اولیه فرم و موقعیت فضاهای شهری نیز تغییر کرده است وعموماً فضاهای باز در داخل قلعه و ارگ حکومتی قرارمی گرفته عمداً از دسترس مردم خارج بوده و فضایی برای برخورد روزانه مردم با هم را به وجود نمی آورند بلکه به عنوان زمینه ای برای نمایش قدرت نظام حاکم بودند و در آن عناصری چون دروازه ها و دیوارهای عظیم ، مجسمه ها و تندیس های غول پیکر که بر شکوه نظام حکومتی تاکید می کرده است دیده می شد .

یونان :
در دوران یونان باستانی با نوعی از نظام اجتماعی روبه رو هستیم که دارای زیر ساخت های سیاسی دمکراتیک بوده است . از آنجایی که در یونان تمامی شهروندان حداقل در ظاهر حق اظهار نظر درباره ی امور دولت شهر خود را داشتند .
امکان گردهم آیی شهروندان در مکان و زمان معین در طی سال شکل خاص حکومتی که از ابداعات خود یونانیان بود را به وجود آوردند . این گردهمائی ها می بایست در فضای باز صورت پذیرد تنها در اواخر دروه حکومت یونان پیشرفت تکنیک ساختمانی به حدی رسید که تشکیل مجالس نمایندگی آن دوره را در سالن سرپوشیده ای چون بولیتریون میسر ساخت . همچنین مراسم بزرگ تئاتر در فضای باز و در آدیتوریا که دارای شیب مناسب و طبیعی بود انجام می یافت . بعد ها این فضاها به صورت عناصر زیبای معماری درآمدند.
میادین تنها پس از 500 ق.م بصورتی آگاهانه در یونان به وجود آمد . شهرسازی به معنای فعالیت آگاهانه ، جمعی و منسجم رای ساختن چند خانه منفرد ، در هند و مصر در سه هزاره قبل از میلاد وجود داشته است اما انگیزه ی استفاده از یک فضای خالی شهری و تبدیل آن به یک پدیده ی سه بعدی که آن را میدان می نامیم وجود نداشته است .
این را می توان با دیدی جامعه شناسانه توضیح داد ، تنها در جامعه ای که هر موجود انسانی یک شهروند محسوب شده و دموکراسی تا حدودی عملی و اجرا شود نیاز به یک محل تجمع عمومی تا آن حد اهمیت می یابد که فرمی خاص به خود می گیرد . در این دوران آتن فرم خاص خود را یافت و نام یونانی آگورا به آن اطلاق گردید .
نگاهی به تحول فرق آگورای آتن از عهد باستان دوران کلاسیک یونان تا دوران هلنسیتن و رومی نشان می دهد که این فضا قبل از آن که فرمی کالبدی یابد وجودی عملکردی داشته است . در واقع آگورا فقط یک فضای عمومی در شهر نبوده بلکه مرکز شهر و قلب تپنده ی آن محسوب می شده است . علی رغم پراکندگی و اختصاصی شدن اجتناب ناپذیر فعالیتها طی زمان ، آگورا بخش اعظم فعالیتهای گوناگون خود را حفظ نمود . آگورا اساساً تمامیت خود را حفظ نموده و حداقل در برابر پراکندگی و فروپاشی به شدت مقاومت نمود . این مکان که محل اجتماع همیشگی تمام شهروندان بوده به یکباره به وجود نیامده بلکه صحنه حیات اجتماعی ، اقتصادی وسیاسی روزانه جامعه بوده است . برای یونانیان که سخت درگیر مسائل فکری و ذهنی بودند زندگی خصوصی پس از فعالیتهای اجتماعی و در درجه دوم اهمیت قرار داشت . در شهرهای طراحی شده یونان ، آگورا تا حد امکان در مرکز فیزیکی شهر واقع بود و در شهرهای بندری نیز آگورا در کنار بندر قرار می گرفت . در شهرهای طراحی نشده محل طبیعی آگورا در حد فاصل میان دروازه شهر و آکروپلیس بوده در آتن این نکته به وضوح دیده می شود . در یونان مسکن امری فرعی بود و آگورا ، معابد و ... در مکانهای مقدس باستان و یا محلهای مناسب و قابل دسترسی قرار گرفته بودند . آگورای آتن نامنظم بوده و وجود عناصر کالبدی درون آن موجب شکل گیری فضاهای خرد در درون فضای یکپارچه آگورا شده که متناسب با تنوع عملکردی آگورا است .
در دوران هلنیستی ، حکومت یونانیان به دست مقدونیان افتاد . مقدونیان بر خلاف یونانیان که مشارکت مردم را در امور سیاسی و اجتماعی پذیرا بودند خواستار حداقل مداخله در نظام سیاسی مقتدر و مستبد خود گشتند از این رو فضای آگورا با استقرار ساختمان های متعدد بیش از پیش خرد شده و عملاً غیر قابل استفاده می شود .
آگوراهای یونانی فرم های نا منظم و توسعه های غیر محوری و خود به خودی داشتند و هیچگونه تلاشی برای همگون سازی بدنه های فضا و ایجاد روح رسمیّت در آن نشده است .
اما در دوران کلاسیک پس از جنگ ایران و یونان در قسمتهایی از آسیای صغیر که در سلطه یونان بود شاهد شکل گیری آگوراهای طراحی شده هستیم . در اینجا آگورا فرمی ساده طراحی شده و رسمی با بدنه های همگون می یابد و برخی بازارهای تخصصی نیز از حجم فعالیتی آگورا می کاهد . آگورای شهر کوچک پرینه و میلتوس که شهری بندری بود نمونه هایی از این دست اند. ساختمان بندر اولین ، بنای آگورای جدید میلتوس می باشد. آگورای میلتوس در مرکز شهر و به شکل مستطیلی که ضلع بلندتر آن در جهت بندر قرار دارد واقع شده بود . در قرنهای اول و دوم میلادی و تحت حکومت رومیان بخش های دیگری نیز به آگورا اضافه شد . آگورای اولیه میلتوس به صورت یک فضای نیمه بسته غیر رسمی بود سپس یک فضای بسته مستطیل شکل کوچک در کنار آگورای اولیه به وجود آمد و نهایتاً سومین آگورا به شکلیک فضای بسته و رسمی در جنوب این مجموعه ساخته شد . این اگورا فرم هندسی ساده و نماها و بدنه های همگون داشت و ورود و خروج به آن نیز بیش از پیش کنترل می شد . در پرینه آگورا که در مرکز شهر قرلر داشت دو بلوک مسکونی و قسمتهایی از چند بلوک دیگر در دو طرف خیابان اصلی که به دروازه غربی شهر منتهی می شد را اشغال کرده است . عرض این خیابان ها در محل آگورا به 10 یارد افزایش می یابد .
در ضلع شمالی آگورا 6 پله ممتد به ارتفاع 6/1 یارد (به طول 127 یارد ) به رواق مقدس که در سال 150 ق.م هم به منظور جایگزینی بنایی قدیمی تر ساخته شده منتهی می شود . این نمونه ها به خوبی نشان می دهد که چگونه شرایط اجتماعی و سیاسی بر تحول فرم کالبدی فضای شهری تأثیر می گذارد.
ساختمانهای ساخته شده در این دوران از کیفیت پایینی برخوردار هستند ؛ نمونه بارز این فاجعه معماری ، ساختمانهای عظیم و افتضاح ادیون که یک سالن جلسه سر پوشیده می باشد است . حجم ناهنجار و نامناسب این ساختمان ظرافت و زیبایی ساختمانهای اطراف را از بین برده است . در این دوران ساختمان معبد آرس نیز در داخل آگورا ساخته شد ، ساختمانی که با مجسمه ها ، فواره ها و حرمها مرتباً شلوغ تر و در هم و بر هم تر می شد . ویرانی آگورا در اواخر قرن سوم رخ داد .
روم :
در روم دو دوره حکومتی وجود داشت یک دوره که از قرن پنجم ق.م آغاز شد و تا نیمه دوم قرن قبل از میلاد تداوم داشت که به دوران جمهوری معروف بود . در این دوران قدرت به صورت نیمه متمرکز در دست حکام قرار داشت . پس از این دوران دوران امپراتوری شکل گرفت که تا پایان قرن چهارم میلادی ادامه داشت در این دوران هم محدوده ی حکومتی وسعت یافته بود و هم قدرت در دست امپراتور متمرکز شد .
فوروم رومانوم ماگنوم نخستین فضای باز شهر روم بود که در مرکز شهر در پایین دره میان تپه های پالاتین و کاپیتولین و انتهای پرتگاه کویر نیال قرار داشت و توسط دیوار طویل ½5 مایلی محصور شده بود . در دره میان تپه های پالاتین، کاپیتولین و کویر نیال بازار سنتی و محل اجتماعات عمومی که مشرف بر معبد ژوپیتر بر کاپیتول بود قرار داشت .


فوروم رومانوم ماگنوم یک فضای نامنظم بوده که ساختمان های منفردی بدنه های بیرونی آنرا به وجود آورده و علاوه بر آن چندین ساختمان نیز در فضای داخل آن خرد فضاهایی را به وجود آوردند عوارض زمینی شکل خطی به فوروم رومانوم بخشیده بود .
فوروم رومانوم ماگنوم دارای پیشینه ای تجاری بوده ، در آغاز پیدایش رم ، داد و ستد پایاپای میان اقوام مختلفی که در ارتفاعات چپ رودخانه تیبر سکونت داشتند در زمین خالی میان تپه های میان تپه های پالاتین ماگنوم دارای پیشینه ای تجاری بوده در آغاز پیدایش رم ، داد و ستد پایاپای میان اقوام مختلفی که در ارتفاعات چپ رودخانه تیبر سکونت داشتند در زمین خالی میان تپه های میان تپه های پالاتین کاپیتولین و کویر بنال انجام می شد . در دوران جمهوری فوروم ها هم به لحاظ کالبدی به آگورای یونانی شباهت بیشتری داشته تا فوروم دوران امپراتوری و هم عملکرد های متنوع آن زمینه برخورد اجتماعی مردم را فراهم می آورد . در دوره پادشاهی و تا سال 509 ق.م فوروم اولیه به تدیج به شکل یک متوازی الاضلاع منظم در آمد و این شکل را تا پایان دوره امپراتوری حفظ نمود . در ابتدا فوروم محلی چند عملکردی بوده و فعالیت های تجاری و سیاسی و شهری را باهم تلفیق نموده.
در دوران امپراتوری ، مجموعه فوروم های امپراتوری در شهر روم و در کنار فوروم رومانوم ماگنوم شکل می گیرند این فوروم ها دارای فروهای ساده هندسی بودند . نحوه ارتباط فوروم ها با هم نیز بر اساس یک سیستم محوری و با زوایای قائم شکل گرفته بود .
در این دوره علاوه بر آنکه فرم فضاها منظم تر شد ، تدریجاً فضاها وسعت نیز یافتند . به طوری که فوروم تراجان که در سالهای 114 ــ 112 میلادی توسط تراجان بر اساس طرح آپولود روس دمشقی ساخته شد فضایی برابر فضای پنج فوروم موجود داشت که مشکل ترافیک اطراف کاپیتولین را حل نمود . این فوروم هم از جهت کیفیات ذاتی معماری آن و هم به واسطه عملیات مهندسی بسیار وسیع آن نمونه برجسته ی طراحی رومی محسوب می شود .
فوروم ژولیوم اولین فوروم سلطنتی بود که در سمت چپ ( شمال شرقی ) فوروم رومانوم ساخته شد . این فوروم هر چند که بر محور جدید شمالی ــ جنوبی قرار نداشت ، اما در واقع آن محور را با فوروم رومانوم مرتبط می ساخت . دومین فروم در سال 42 ق.م توسط آگوستوس و در حد فاصل میان فوروم ژولیوم و کویر نیال ساخته شد . فوروم آگوستی اصولاً به صورت منحنی در برابر معبد با شکوه مارس آلتور ظاهر شده و دو نیم دایره آن در دو طرف فوروم در شما و جنوب آن قرار گرفته اند . جالب ترین خصیصه این محل دیواری از سنگ خارا است که به منظور پوشاندن خانه های محقر کویر نیال ساخته شده بود. این فوروم اساساً عملکردی حقوقی داشت . آخرین و با شکوهترین این فوروم ها همانطور که قبلاً هم اشاره شد فوروم تروجان بود .
عملکرد های گوناگون فروم ها به فضاهای تخصصی چون بازارهای خاص ، مدارس و معابد منتهی می شد و فوروم ها به صورت یک مجموعه حرکتی و برای انجام مراسم رسمی نظامی درباری آمد ولی با تغییر شرایط سیاسی ــ اجتماعی دگرگونی کالبدی و عملکردی فضا را شاهد هستیم . در این زمان کالبد فوروم ها تنها زمینه ای برای نمایش شکوه صلابت و اقتدار نظام بود. و بدین ترتیب اقتدار امپراتوران بر روح و جان شهرورزان اثر مستقیم داشت.
نمونه دیگرفوروم در این دوران فوروم شهر پمپئی می باشد این شهر که نخست در قرن ششم ق.م بعنوان یک کلینای رومی تأسیس شد . اساساً مربوط به دورۀ هلنیستی پیسس می باشد و نخستین امکان یونانی آن در فوروم قدیمی مثلثی شکل (آگورا ) در جنوب شرقی شهر تمرکز یافته بود . شهر مه بر اساس یک شبکه شطرنجی نسبتاً آزاد شکل می گرفت از این نقطه گسترش یافت . فوروم جدید تقریباً در مرکز شهر در نزدیکی بندر واقع بود در این فوروم که فضائی به ابعاد 500 فوت در 160 فوت را در برگرفت روابط ساختمانی به دقت تنظیم شده و ستونهای هماهنگ کننده همگون کننده ای را به نمایش می گذاشت این فوروم با ابعاد دروازه هایی چند که از ورود وسایل نقلیه به منطقه ممانعت می کرد یک منطقه منحصراً پیاده ایجاد نموده بود به این ترتیب 2000 سال قبل ، شیوه های مدرن کنونی را مورد استفاده قرار داده و این خود نمایانگر وضع ترافیک بسیاری از شهر های رومی می باشد . دو تئاتر به گنجایش 500 و 1500 نفر در نزدیکی فوروم قرار داشت همچنین آمفی تئاتر باشکوه بیضی شکل آن به طول 450 فوت که گنجایش 20000 نفر را داشت در گوشه شرقی شهر واقع شده بود . در نزدیکی فوروم و در شمال آن نیز دو حمام عمومی قرار داشت